Η απουσία του Βυζαντίου

ΝΙΚΟΣ ΜΠΑΚΟΥΝΑΚΗΣ

Η Άβεριλ Κάμερον είναι καθηγήτρια της Υστερης Αρχαιότητας και του Βυζαντίου στην Οξφόρδη. Με ένα μαχητικό κείμενό της που παρουσίασε στο Σεμινάριο Αρχαίας Ιστορίας στο Ινστιτούτο Κλασικών Σπουδών του Λονδίνου, τον περσινό Μάρτιο, και που δημοσιεύει τώρα το περιοδικό «Νέα Εστία» (τεύχος 1807, Ιανουάριος 2008) στα αγγλικά και στα ελληνικά (μετάφραση Κώστας Σπαθαράκης), προσπαθεί να ερμηνεύσει γιατί απουσιάζει το Βυζάντιο από τον σύγχρονο πολιτικό λόγο και να διεκδικήσει την επανεγγραφή του στο ιστορικό πεδίο.
Η απουσία αυτή γίνεται περισσότερο ηχηρή αν λάβουμε υπόψη μας πόσο εκτεταμένη είναι η χρήση της Ρώμης στον πολιτικό λόγο σήμερα ή πόσο η μεγάλη συζήτηση και η μεγάλη παραγωγή κειμένων για τη φύση και για την πτώση των αυτοκρατοριών αγνοεί παντελώς το Βυζάντιο. Ακόμη και ο λόγος για την Ευρώπη και για τα όρια του ευρωπαϊκού κόσμου - τόσο κρίσιμο θέμα που σχετίζεται με τη διεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ενωσης - ταυτίζει τη Γηραιά Ηπειρο με τα όρια της δυτικής χριστιανοσύνης, κι ας ανήκουν σήμερα στην Ευρώπη κράτη που υπήρξαν «εδάφη» της αυτοκρατορίας.
Η Κάμερον αναφέρεται στο «σκάνδαλο» που προκλήθηκε τον Σεπτέμβριο του 2006 όταν ο πάπας Βενέδικτος ΙΣτ' σε μια ομιλία του στη Θεολογική Σχολή του Ρέγκενσμπουργκ στη Γερμανία επικαλέστηκε ένα απόσπασμα από κείμενο του αυτοκράτορα Μανουήλ Β' Παλαιολόγου κατά του Ισλάμ. Τα ΜΜΕ που σήκωσαν πολύ ψηλά το θέμα αναφέρονταν γενικά σε κάποιον χριστιανό αυτοκράτορα. Η Κάμερον επισημαίνει ότι ο χαρακτηρισμός «βυζαντινός» ίσως ήταν πολύ δυσνόητος για το ευρύ κοινό. Ακόμη και τα ελληνικά Μέσα αναπαρήγαγαν αυτή την οπτική, δείχνοντας έναν απαράδεκτο μιμητισμό, μια ημιμάθεια στηριγμένη στα διεθνή πρακτορεία ειδήσεων. Κατά την Κάμερον, αυτό το επεισόδιο με τον Πάπα, η πρόσληψή του από τα Μέσα Ενημέρωσης της Δύσης, έδειξε πόσο ξένο είναι το Βυζάντιο για τη δυτική συνείδηση, πόσο απουσιάζει από τον δημόσιο λόγο των χωρών της Δυτικής Ευρώπης.
Για πολλούς το Βυζάντιο είναι μια «μαύρη» εποχή. Για άλλους ταυτίζεται με τη θρησκευτικότητά του, τις εικόνες, τη βαριά μυρωδιά του λιβανιού. Για κάποιους τρίτους έχει τη σαγήνη του εξωτικού μυστηρίου. Στο περίφημο βιβλίο του Σάμιουελ Χάντινγκτον Η σύγκρουση των πολιτισμών, το Βυζάντιο διαχωρίζεται από τη Δύση ως «ορθόδοξος πολιτισμός» που συσχετίζεται με την Ανατολή. Κατά τον αμερικανό συγγραφέα, το χαρακτηριστικό της Δύσης είναι ότι προσλαμβάνει την αρχαιότητα μέσω της Ρώμης, χωρίς τη διαμεσολάβηση του Βυζαντίου. Αλλά τι θα ήταν η Δύση χωρίς τη βυζαντινή Ραβέννα, τη βυζαντινή Ραγκούζα, την Κωνσταντινούπολη;
Περιλαμβάνει πολλά ακόμη ερεθιστικά στοιχεία το κείμενο της Κάμερον. Ενα από αυτά είναι τα κίνητρα της χρονολόγησης της αρχής του Βυζαντίου. Ενα άλλο έχει σχέση με τη συμπάθεια που δείχνει προς την Ορθοδοξία ένα μέρος της Αγγλικανικής Εκκλησίας και της αγγλικανικής σκέψης. Το ουσιαστικό είναι όμως η διεκδίκηση του Βυζαντίου και η επαναφορά του στο προσκήνιο, πολύ περισσότερο που το παρελθόν γίνεται πεδίο αντιπαραθέσεων ανάμεσα στους σημερινούς πρωταγωνιστές, ενώ εθνικιστικά και θρησκευτικά προτάγματα επί του παρελθόντος οδηγούν συχνά σε πεπλανημένες χρήσεις της Ιστορίας. Είναι μια δυναμική διεκδίκηση, σημαντικότερη από άλλες, όπως, για παράδειγμα, το πυροτέχνημα της ελληνικότητας. Αναμένουμε με ενδιαφέρον την ελληνική έκδοση του βιβλίου της Αβεριλ Κάμερον The Byzantines, που αναγγέλλεται από τις εκδόσεις Ψυχογιός.

Το ΒΗΜΑ, 30/03/2008