Το τόξο και η λύρα - Πόλεμος και θρησκεία: δύο πολύ διαφορετικές όψεις του αρχαιοελληνικού κόσμου

Δύο βιβλία, δύο διαφορετικές όψεις της αρχαίας Ελλάδας: η θρησκεία και ο πόλεμος. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο πόλεμος είναι φυσικό επακόλουθο και μέσο επίτευξης του σχεδόν πανελληνίου αιτήματος για αυτονομία και αυτοδιάθεση, αίτημα στο οποίο οφείλεται σε μεγάλο βαθμό ο κατακερματισμός του ελληνικού κόσμου σε πάμπολλες αυτόνομες ή ημιαυτόνομες πόλεις-κράτη. H θρησκεία, από την άλλη, είναι ένας από τους κύριους πόλους γύρω από τους οποίους αναδύεται μια κοινή εθνική συνείδηση

Μarie-Claire Amouretti - Francois Ruze
ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ
Εμφύλιες συγκρούσεις

Στο Κοινωνία και πόλεμος στην αρχαία Ελλάδα (οι συγγραφείς του οποίου περιορίζονται στην κλασική εποχή, κάτι που δεν επισημαίνεται στον ελληνικό τίτλο του βιβλίου) εξετάζεται η σχέση των αρχαιοελληνικών κοινωνιών με τον πόλεμο και η επίδραση του πολέμου επάνω σε αυτές. Κατά την κλασική περίοδο ο πόλεμος ήταν κάτι παραπάνω από συνηθισμένος: οι αρχαίες πόλεις-κράτη - όταν δεν ήταν απασχολημένες με την απόκρουση «βαρβάρων» εισβολέων και την υπόταξη των τοπικών μη ελληνικών φύλων που κατοικούσαν στην επικράτεια των διαφόρων αποικιών - συγκρούονταν συνεχώς μεταξύ τους. Εδώ η προσέγγιση είναι, θα λέγαμε, αντι-ηρωική. Δεν θα βρούμε αναλυτικές περιγραφές και συζητήσεις σχετικά με τον οπλισμό, τις τακτικές στο πεδίο της μάχης, την ψυχολογία του οπλίτη ή του κωπηλάτη, εκτενείς περιγραφές αρχαίων μαχών και άλλα παρόμοια θέματα που ενδεχομένως να ερεθίζουν αμεσότερα τη φαντασία του ερασιτέχνη αναγνώστη. Τις Amouretti και Ruzé ενδιαφέρει περισσότερο να διερευνήσουν την αμφίδρομη σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα στον τρόπο διεξαγωγής του πολέμου και στις ποικίλες μορφές κοινωνικής οργάνωσης. Παρέχεται λοιπόν πλήθος πληροφοριών για τις λιγότερο «glamorous» πλευρές του απεχθούς αυτού φαινομένου. Εξετάζονται ζητήματα όπως η στρατολόγηση, η εκπαίδευση και ο τρόπος δράσης των διαφόρων στρατιωτικών σωμάτων, η διάρκεια και η φύση των εκστρατειών και ο τρόπος χρηματοδότησής τους, η σχέση της στρατιωτικής και της πολιτικής εξουσίας, οι επιπτώσεις του πολέμου στον άμαχο πληθυσμό και στη διεξαγωγή των οικονομικών δραστηριοτήτων. Τα επί μέρους ζητήματα αναλύονται με όλες τις λεπτομέρειες που ο σχετικά περιορισμένος χώρος επιτρέπει, ενώ παρατίθενται αρκετά αποσπάσματα αρχαίων κειμένων. Δυστυχώς η μετάφραση δεν βοηθά το μάλλον τεχνικό, επιστημονικό ύφος του συγγράμματος. Αρκετές είναι οι λανθασμένες επιλογές σε επίπεδο συνεκφοράς λέξεων (collocation) που οδηγούν στη δημιουργία ακατανόητων ή ανοίκειων φράσεων, οι οποίες διακόπτουν τη ροή της ανάγνωσης και δυσκολεύουν την πρόσληψη των νοημάτων. Παραθέτουμε λίγα παραδείγματα: «χώρα ευμενή ωστόσο στην εκτροφή αλόγων... ορμούν κάνοντας ρήγμα» (σελ. 59), «επιγραφή με καταγωγή τη Σπάρτη» (σελ. 112-3), «αναφέρονται στην κόπωση των πολιτών απέναντι στον πόλεμο» (σελ. 222). Παραδόξως το έργο του Θουκυδίδη συγκαταλέγεται στις λογοτεχνικές πηγές (σελ. 103), ενώ δεν λείπουν και λάθη στις χρονολογίες: ο Πολέμαρχος, αδελφός του Λυσία, δεν δολοφονήθηκε το 495 (σελ. 124) αλλά το 404, ενώ οι ολιγαρχικοί δεν κατέλαβαν την εξουσία στην Αθήνα το 441 (σελ. 199) αλλά το 411.

Louise Bruit Zaidman - Pauline Schmitt Pantel
Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ
H θρησκεία στην πόλη

ο δεύτερο βιβλίο ασχολείται με το ζήτημα της αρχαιοελληνικής θρησκείας εξετάζοντάς την στο πλαίσιο της πόλης. Οι συγγραφείς του βιβλίου αυτού είναι πανεπιστημιακοί σαφώς μεγαλύτερου βεληνεκούς από τις Amouretti και Ruze (το βιβλίο έχει μεταφραστεί και στα αγγλικά) και έχουν ασχοληθεί εκτενώς με το δύσκολο αυτό θέμα. Οι Pantel και Zaidman ανήκουν στη σχολή των μελετητών που τονίζουν τις ιδιαιτερότητες της αρχαιοελληνικής κουλτούρας, η οποία εξισορροπεί την τάση να ανιχνεύονται σ' αυτήν οι απαρχές κάθε μοντέρνου κοινωνικού μορφώματος και σύγχρονης ιδέας. H μελέτη της αρχαιοελληνικής θρησκείας παρέχει πολλά επιχειρήματα προς αυτή την κατεύθυνση: οι δύο επικρατέστερες σύγχρονες θρησκείες, ο χριστιανισμός και το Ισλάμ, δεν θα μπορούσαν να διαφέρουν περισσότερο από τη θρησκεία των αρχαίων Ελλήνων. Καθώς εστιάζει στη σχέση θρησκείας και πόλης, το βιβλίο αρθρώνεται σε δύο μέρη: το πρώτο αφορά το σημαντικότατο αλλά δυσπρόσιτο ζήτημα της λατρείας, το δεύτερο τα συστήματα παράστασης του θείου. Και εδώ προσφέρεται με ελκυστικό τρόπο πλήθος πληροφοριών που θα προκαλέσουν το ενδιαφέρον του αναγνώστη - ο χαρακτηρισμός των Αργοναυτικών του Απολλώνιου του Ρόδιου, του μεγαλειώδους αυτού ελληνιστικού έπους, ως μυθιστορήματος (σελ. 177) είναι μάλλον ακατανόητος -, ενώ παρατίθενται και πολλά αποσπάσματα από τα βασικότερα για τη μελέτη της αρχαιοελληνικής θρησκείας αρχαία κείμενα. Τονίζονται επίσης ο μη δογματικός χαρακτήρας και η αλληλεπίδραση της θρησκείας με την πολιτική και την ιστορία.
Αξίζει να αναφέρουμε την πολύ καλή ανάλυση της πολυθεϊστικής φύσης και του ανθρωπομορφισμού των θεών στην αρχαιοελληνική θρησκεία και την προσοχή με την οποία οι συγγραφείς προσεγγίζουν και ερμηνεύουν βασικές θρησκευτικές έννοιες όπως η ευσέβεια, η αγνότητα, η σεμνότητα αλλά και έννοιες σχετικές με τη μετά θάνατον ζωή. Για τον έλληνα αναγνώστη οι λέξεις για τις έννοιες αυτές, λόγω της συνέχειας της ελληνικής γλώσσας, έχουν πλέον αποκτήσει νόημα καθαρά χριστιανικό, γεγονός που δυσχεραίνει την κατανόηση της θρησκευτικής ιδιοσυγκρασίας των αρχαίων Ελλήνων. H μετάφραση είναι προσεγμένη και απαλλαγμένη από τα προβλήματα που παρατηρήσαμε στο προηγούμενο βιβλίο. Πρόκειται για ένα σύγγραμμα που - μολονότι δεν στέκεται στις προσωπικές, ατομικές διαστάσεις της θρησκευτικής πίστης - καλύπτει ανάγκες στις οποίες το κατά πολύ απαιτητικότερο και πληρέστερο Αρχαία ελληνική θρησκεία του W. Burkert (εκδόσεις Παπαδήμα) δεν θα μπορούσε να ανταποκριθεί.
Οπως είναι αναμενόμενο, και στα δύο βιβλία οι συγγραφείς στηρίζονται περισσότερο στη γαλλική βιβλιογραφία. Ετσι μορφές όπως ο Vernant, o Vidal-Naquet και ο Gernet έχουν την τιμητική τους. Και τα δύο βιβλία μπορούν κάλλιστα να χρησιμεύσουν ως προσιτές εισαγωγές στα αντίστοιχα θέματά τους. Μια γενικότερη παρατήρηση αφορά την παντελή απουσία αρχαίων κειμένων στο πρωτότυπο, πόσο μάλλον όταν και στα δύο βιβλία παρατίθενται - συχνότατα εκτενή - αποσπάσματα μεταφρασμένα από τα γαλλικά. Είναι κρίμα βιβλία με σαφή εκλαϊκευτικό προσανατολισμό να μην στηρίζουν τη φυσική αντίδραση του αναγνώστη να ανατρέξει στο αρχαίο κείμενο, είτε για να επαληθεύσει τα συμπεράσματα του συγγραφέα είτε για να αφεθεί στη μαγεία του πρωτοτύπου.

Νίκος Κούτρας, ΤΟ ΒΗΜΑ